Tajemnica obrazu "Dziewczyna z perłą" w filmie Petera Webbera

Dziewczyna z perłą bądź Dziewczyna w perłowych kolczykach to jeden
z najsłynniejszych obrazów XVII-wiecznego malarstwa holenderskiego. Namalował ją Jan Vermeer w dojrzałym okresie swojej twórczości, prawdopodobnie między 1665 a 1666 rokiem, jednak dokładna data nie jest znana.
Johannes (Jan) Vermeer van Delft, jako jeden z najwybitniejszych holenderskich malarzy, malował sceny rodzajowe, liczne portrety, a także piękne krajobrazy. Jego styl ukształtował się pod wpływem utrechckiego kręgu carravagionistów oraz Fabritiusa. Jego liczni badacze charakteryzują jego styl, jako wyraźnie odrębny od innych, choć czerpiący z dorobku wcześniejszych mistrzów np. Remrandta:
„Płynność materii malarskiej u Vermeera pozornie nie zdradza żadnych podobieństw do szorstkich impastów Rembrandta, jest jednak coś, co nasuwa porównanie ze sztuką tego mistrza
w mocnym osadzeniu głowy, w chiaroscuro i szerokim modelunku”1.
Obrazy Vermeera charakteryzują się kompozycja statyczną, chłodną tonacją barw, subtelnym oświetleniem, płynącym z okna, jak również dużą precyzją i dbałością o szczegóły. Jako mistrz nastroju, potrafił poprzez przedmioty opowiadać o przeżyciach portretowanych postaci. Świat kobiet znajduje szczególne miejsce w tematyce obrazów Vermeera. Większość dzieł artysty przedstawiają domowe wnętrza z jedną lub dwiema niewiastami.
Płótno Dziewczyna z perłą przedstawia młodą dziewczynę o delikatnych rysach, ciepłym policzku, delikatnych wilgotnych wargach i ładnie zarysowanej linii twarzy. Postać dziewczyny została namalowana bardzo delikatnymi pociągnięciami pędzla. Fragmenty stroju dziewczyny,
a zwłaszcza kontury rozmywają się. Detal w obrazie tak naprawdę nie istnieje. Dziewczyna, spoglądając swoimi bystrymi, ciemnymi oczami jest zaciekawiona, stąd rozchylone usta, które może ułożą się w zawstydzony uśmiech. Niewiasta jest jednocześnie smutna i wesoła, jej delikatne usta, układają się w uśmiech, oczy smutne, intrygujące.
Dzieło to należy do jednych z najbardziej świetlistych obrazów Vermeera. Ujmuje zarówno promiennością portretowanej twarzy, jak i kolorystyczną harmonią. Malarz zrezygnował ze swego normalnego sposobu malowania modelki na białej ścianie bądź we wnętrzu, umieszczając ją na jednolitym czarnym tle. Jest to jeden z nielicznych obrazów, gdzie model ma pewność, że jest obserwowany. Vermeer przeznaczył obraz do oglądania z pewnej odległości, wymuszając tym szczególną uwagę widza.
Warto zadać pytanie, kim była tajemnicza dziewczyna z obrazu Vermeera? Liczni badacze stawiali różne tezy. Być może była jedną z córek artysty, bo holenderscy malarze tego okresu bardzo często wykorzystywali jako modeli członków rodziny. Jednak wtedy kiedy obraz został namalowany, najstarsza z córek artysty miała około 11 -13 lat, zatem nie mogła być dziewczyną
z obrazu. Niektórzy badacze uznają, że mogła to być córka Pietera van Ruijvena, mecenasa Vermeera, ale i ta hipoteza nie jest pewna.
Dziewczyna z perłą Petera Webbera jest filmową adaptacją powieści Tracy Chevalier, która opisuje jedną z prawdopodobnych historii, która mogła wydarzyć się w XVII-wiecznej Holandii. Może dziewczyną z obrazu była 17-letnia Griet, służąca w domu Vermeera.
W zamożnym domu Vermeerów w Delf rozpoczyna pracę nowa służąca Griet. Spotyka się z niechęcią ze strony swojej nowej Pani i jednej z jej córek. Do jednych z obowiązków Griet należy sprzątanie pracowni Vermeera. Niedoświadczona i wystraszona Griet krok po kroku w domu Vermeerów zaczyna rozumieć na czym polega magia malarstwa. Dziewczyna jest zafascynowana malarstwem sama ma zmysł artystyczny. Między służącą a jej panem nawiązuje się nić porozumienia. Malarz pozwala Griet mieszać dla niego barwniki, a nawet wykorzystuje niektóre jej pomysły inscenizacyjne. Dziewczyna czuje sztukę, wie czym jest kompozycja, wie, że krzesło nie powinno stać w danym miejscu, bo narusza harmonię powstającego obrazu. Niecodzienna uroda i niewinność Griet zwraca uwagę na nią bogatego van Ruijvena, który jest mecenasem sztuki Vermeera. Jednym z jego kaprysów staje się chęć posiadania portretu Griet. Portret dziewczyny powstaje, później Griet opuszcza dom Vermeerów.
Film przybliża nam jak wyglądał warsztat artystyczny malarza niderlandzkiego XVII wieku. Mecenasem malarza Vermeera jest Pieter van Ruijvena, który opiekuje się artystą. Jest miłośnikiem sztuki i głównym kupcem obrazów Vermeera. Rola mecenasa sztuki była bardzo istotna w malarstwie XVII wieku. Osoba ta pełniła rolę instytucji, popierała rozwój sztuki i udzielała wsparcia finansowego artystom. Van Ruijven składał zamówienia na kolejne obrazy artysty, co podkreśla, że rodzina Vermeerów była uzależniona od jego pieniędzy i kaprysów.
W dziele filmowym obserwujemy pracownię malarza, która zostaje odtworzona na wzór obrazów Vermeera. Pomieszczenie pełne sztalug, płócien, obrazów, farb, barwników – to niezwykły świat, gdzie wstęp mają tylko wybrani. Obraz filmowy ukazuje pracę artysty, etapy tworzenia obrazu od czystego płótna, po podobrazie i ostateczne dopracowanie dzieła, warstwą utrwalającą. Poznajemy jak nazywają się niektóre barwniki, z czym należy je połączyć, aby uzyskać zamierzony odcień. Film odkrywa tajniki warsztatu malarskiego, jakimi są detal i jego znaczenie dla całej kompozycji oraz światło, które może ulec zmianie w zależności od pory dnia lub po umyciu okien w pracowni.
Pracę nad kompozycją danego obrazu, ułatwia malarzowi nowa technologia jaką była camera obscura. Proste urządzenie optyczne, pozwalało uzyskać rzeczywisty obraz, jaki powstanie po pracy artysty. Przygotowaną kompozycję w pracowni Vermeera, można ujrzeć w soczewce optycznej, przybliżającej ostateczny wygląd obrazu. Wykorzystanie camera obscura przez malarza, przyczyniła się do ukształtowania się jego stylu. Charakterystyczną cechą w jego malarstwie było specyficzne definiowanie poszczególnych form, przypominających pod niektórymi względami obraz fotograficzny. Badacze wskazywali, że niektóre elementy obrazów, drobne odcienie barw, były nieuchwytne dla normalnej percepcji wzrokowej, ale dostrzegalne w obrazach, powstałych za pomocą camera obscura. Nowoczesna technika pozwoliła Vermeerowi, zarówno na obserwację tych zjawisk, jak też wiarygodne ich przetworzenie i przelanie na płótno 2.
Obserwujemy tu dodatkowy element przenikania się sztuki filmowej z malarstwem. Wprowadzenie elementu soczewki i nowej technologii jest zapowiedzią aparatu fotograficznego – próbą utrwalenia obrazu. Moment obserwowania rzeczywistości za pomocą camera obscura jest bezpośrednią zapowiedzią sztuki filmowej, gdzie reżyser poprzez kamerę, kreuje nową rzeczywistość.
Istotnym elementem powstawania dzieła sztuki jest natchnienie. Szczególnym impulsem do namalowania Dziewczyny z perłą jest właśnie Griet i jej szczególna, intymna relacja z Vermeerem. Bohaterka wzbudza zainteresowanie malarza, który mimo dzielącego ich dystansu klasowego i różnicy wieku znajduje w niej pokrewną duszę. Dziewczyna jest dla niego muzą i być może obiektem miłosnych uczuć.
Powstająca nić porozumienia pomiędzy Griet i malarzem jest ukazana w filmie w bardzo subtelny sposób. Ich uczucie jest pełne niedomówień, pozbawione jakichkolwiek rozmów i dramatycznych wydarzeń. Między nimi narastają emocje, które możemy zaobserwować podczas prozaicznych czynności jak mieszanie farb czy demonstrowanie działania camera obscura. Greit podobnie postrzega świat, jak malarz. Zwraca uwagę na kompozycję oraz różne odcienie błękitu nieba. Kulminacją ich narastających emocji staje się akt malowania. Przygotowanie do portretu jest nasycone erotyzmem mimo, że jedyną obnażoną częścią ciała modelki jest jej ucho. Greit inspiruje Vermeera, jest natchnieniem do powstania jego największego dzieła. Malarz jest zafascynowany Greit, choć traktuje ją czysto przedmiotowo. Wykorzystuje uczucia młodej niewiasty, by namalować arcydzieło swojego życia. Scena, w której Vermeer zakłada modelce kolczyk z perłą, odsłania prawdę o relacji między nimi.
Reżyser nie tylko ukazuje jak powstawało jedno z największych arcydzieł holenderskiego malarstwa, ale skrupulatnie odzwierciedla realia życia miasteczka Delft w XVII-wiecznej Holandii. Film starannie odtwarza krajobraz miasteczka z kamiennymi chodnikami, murowanymi kamienicami, gotyckim kościołem ze strzelistymi wieżami. Doskonale zostają odtworzone realia miasteczka, w tym rozkwit handlu, różnice religijne oraz specyficzny klimat tego okresu. W kanałach odbijają się zmurszałe, surowe kamienice. Mroczne kuchnie, duszne salony, malarska pracownia, wszystko zasnute charakterystycznym przydymionym światłem. Obserwujemy surowe uliczki miasteczka, przepełniony służącymi targ, który niesie za sobą odór zapachu mięsa i stęchlizny.
Peter Webber wnikliwie dopracował aspekty kostiumowo-scenograficzne, niezwykle trafnie skomponowane z rzeczywistością XVII-wiecznej Holandii. Kolorystyka kadrów jest zimna, surowa. Ostre kolory, niebieskoszare barwy, wzorowane na odcienie płócien Vermeera.
Dbając o szczegóły reżyser oddał ducha epoki i klimat obrazów Vermeera. Peter Webber studiował historię sztuki, specjalizując się w malarstwie holenderskim i flamandzkim, co przyczyniło się do stylizacji kadrów na obrazy przedstawicieli holenderskiego złotego wieku. Zadbał również o to, by farby i pędzle w pracowni malarza, były identyczne, jak w czasach Vermeera3.
Scena uczty w domu malarza, bogato przystrojony stół bądź spędzanie wolnego czasu całej rodziny przy fortepianie pokazuje jak żyła klasa mieszczańska. Niczym kompozycje z obrazów Vermeera obserwujemy sceny z życia ówczesnych mieszkańców klasy wyższej: biesiadowanie, nalewanie wina, pisanie listu, jak również żywot służby, ich codzienne prace. Realizm, pojmowany jako umiejętność ukazywani scen, została doprowadzona do perfekcji przez Vermeera. Przed jego obrazami, widz ma wrażenie, że malarza wprowadza go do rzeczywistego, istniejącego kiedyś wnętrza:
„Obrazy Vermeera są równie poprawne perspektywicznie, jak przekonywująco wzrokowo. Okazało się nawet możliwe obliczenie geometrycznych stosunków między elementami wyposażenia sceny zaaranżowanej w pracowni a skalą samego obrazu i ustalenie dla poszczególnych płócien miejsca, w którym mogły być umieszczone soczewki camera obscura. (…). Zdumiewa przede wszystkim perfekcja techniczna obrazu. (…) Ślad pracy pędzla, zapis pracy ręki artysty, nie jest cechą warsztatu Vermeera. Biel ołowiowa, tworząca lśniące refleksy na ramionach świecznika i łebkach gwoździ, zdobiących ostentacyjnie niewygodne krzesło na pierwszym planie, zdaje się pysznić swym metalicznym błyskiem. Są tu też niezwykłe pomysły kompozycyjne, wymykające się w części opisowi. Wirtuozeria perspektywicznego ujęcia sprawia wrażenie bezbłędnie naturalistycznej, każdy element sceny wplata się jednak w gęstą, logiczną strukture malarską” 4.
Malarski sposób widzenia świata przejawia się w sposobie realizacji filmu. Każda niemal scena stylizowana jest na obrazy Vermeera i dzieła, powstałe w jego epoce. Możemy rozpoznać tradycje takich malarzy jak Rembrandt, Caravaggio, Hobbesa, Pieter de Hoocha, Carl Fabritius czy Gerard Terborch. Sposób w jaki operator Eduardo Serra operuje światłem, perspektywą uwidacznia szczegółową analizę twórczości malarza. W każdym kadrze ożywia świat Vermeera, zachowując dla niego charakterystyczną kompozycje, grę świateł, oddając specyficzny nastrój dzieł artysty. Każda scena mogłaby być osobnym arcydziełem. Małym dziełem sztuki złożonym z martwej natury, pejzaży, scen rodzajowych czy portretów.
W filmie możemy odnaleźć bogatą galerię obrazów pędzla Vermeera: wystrój pracowni (np. Kielich wina (1660-1661), Kobieta z naszyjnikiem z pereł (1662-65), służąca Tanneke - Nalewająca mleko (1660-1661), córka Catherine przy wirginale - Koncert (1664), czy Griet myjąca okna - Kobieta z dzbankiem (1662). Jak przedstawiają się różnice pomiędzy malarskim pierwowzorem a kadrami z filmu?
Kadr, przedstawiający Griet myjącą okna to niczym wpisany w dzieło filmowy cytat malarski obrazu Kobieta z dzbankiem. Obraz przedstawia samotną kobietę, stojącą przy oknie, które umieszczone jest z lewej strony, wypełnione witrażem. Kobieta stoi pomiędzy oknem a stołem, jedną ręką otwiera bądź zamyka okno, druga zaś trzyma ucho dzbanka, umieszczonego na stole, przykrytym czerwonym dywanem.
W filmie ukazana jest scena kompozycyjnie bardzo podobnie. Gret myjąca okno, stoi przy otwartym oknie. Na stole umieszczona jest miska z wodą. Jednak widoczne są drobne różnice widoczne w szczegółach. Na ścianie w filmie, nie ma obrazu na ścianie, podobnie brak jest witrażu w oknie, jak widoczne jest to w pierwowzorze. Mimo, drobnych różnic, scena jest niezwykle podobna i dla widza, staje się bezpośrednim odwołaniem do twórczości Vermeera.
Reżyser wprowadza również autentyczne dzieła malarza do filmu. Scena uczty, w której zostaje zaprezentowany nowo skończony obraz Vermeera – Kobieta z naszyjnikiem pereł, jest kolejnym zabiegiem bezpośredniego wprowadzenia sztuki malarza do filmu. Mecenas van Ruijven, przyglądający się malowidłu i opisujący kompozycję i fakturę obrazu, przybliża jednocześnie widzu zabiegi artystyczne holenderskiego malarza.
W filmie Petera Webbera główną tkanką jest obraz, który dominuje nad słowem. Relacja głównych bohaterów jest oparta na niedopowiedzeniach, ukradkowych spojrzeniach, prawie niezauważalnych muśnięciach rąk. Napięcie erotyczne wyczuwalne  w filmie zawdzięczamy ograniczeniu dialogów do minimum. Słowo, mogłoby zepsuć kruchość niewypowiedzianego porozumienia między dziewczyną i malarzem.
Obraz jako medium sztuki jest idealną formą do ukazania ludzkich uczuć, emocji, skrywanych i tajemniczych. Bohaterowie dzieła filmowego, pełnią rolę niemal dodatkową, uzupełniając całość kreowanego świata. Pojawiają się niemal jako statyści na planie, aby dopełnić scenografię bądź podkreślić emocje, nastrój chwili.
Kulminacyjną sceną dla relacji Greit i Vermeera jest namalowanie jej portretu, zamówionego przez mecenasa artysty van Ruijvena. Postać dziewczyny w ostatniej scenie zostaje wydobyta z półcienia, umieszczona w centrum ekranu, aby następnie grą świateł i powolnym oddalaniem się kamery, niczym malarskim pędzlem przekształcić się w postać z tytułowego obrazu. Dosłowne przenikanie się kadru filmu do obrazu ukazuje silną relację malarstwa ze sztuką filmową. Obraz jako dzieło sztuki jest wpisany w strukturę sztuki filmowej, która oparta jest na kadrze. Film to sztuka ruchomych obrazów, oparta na fotografii. Genezę obu sztuk odnajdujemy właśnie w płótnach malarzy. Obraz Vermeera Dziewczyna z perłą stał się nie tylko zalążkiem do powstania filmu, ale podkreślenia odwiecznego przenikania się malarstwa z filmem.
Obraz filmowy Petera Webera możemy rozpatrywać w kategorii ekfrazy filmowej. Film przedstawia powstawanie jednego z najsłynniejszych portretów holenderskiego malarza. Nie tylko obserwujemy jak powstaje dzieło, ale jesteśmy świadkami tworzenia się jego idei. Dziewczyna z perłą bezpośrednio nawiązuje do twórczości Johannesa Vermeera, i jednocześnie jest próbą wyjaśnienia jego twórczości.
Film Dziewczyna z perłą ukazuje jak funkcjonowały pracownie ówczesnych artystów, jak powstawał obraz. Mieszanie barw, odróżnianie kolorów, kompozycja to jedynie warsztatowe elementy dzieła, a najważniejsze jest natchnienie, inspiracja, których powstanie mamy okazję poznać. Obraz to nie tylko główny temat filmu, występuje również jako zabieg artystyczny. Dzieło malarskie jest najważniejsze w filmie, słowo, bohaterowie, akcja schodzi na dalszy plan. Przenikanie się malarstwa z filmem, podkreślone w ostatnim kadrze, uwidacznia bogaty związek obu sztuk.